بررسي نسبت ميان عقل و وحي در معرفت خداوند از منظر - دانلود رایگان
دانلود رایگان مسأله «عقل و وحي» و حوزه عمل و اعتبار هر كدام، از مسائل و دغدغه‌هاي فكري ديرينه انديشمندان مسلمان بوده است. مسأله‌اي كه به نزاع فكري عقل گرايان و ن
دانلود رایگان
| بررسي نسبت ميان عقل و وحي در معرفت خداوند از منظر روايات اهل بيت عليهم السلامنسبت بين عقل و وحي و يا به تعبير ديگر كاركردهاي متقابل عقل و وحي به ويژه در حوزه معرفت خداوند از مشخصه ها و نتايج بحث عقل و وحي مي باشد. بحثي كه از قرون نخستين اسلامي مورد توجه انديشمندان مسلمان بوده است. در اين پژوهش، نسبت بين عقل و وحي در حوزه معرفت خداوند بر اساس روايات اهل بيت عليهم السلام جستجو گردیده و بيان شده است كه عقل حقيقي نوراني و موهبتي الهي است كه حجت خدا بر بندگان و وسيله شناخت صدق و كذب ادعاهای منسوب به خداوند است. بنابراين نظريه هایي كه بر تعطيل عقل و نفي عقل ورزي استوار است، باطل دانسته می شود. از سوي ديگر بر اساس روايات عقل محدود و نيازمند است و نمي تواند و نبايد مستقل و مستغني از وحي در وادي معرفت خداوند قدم بردارد و لذا وحي در اين راه به كمك عقل آمده و با تذكر به وجود خالقي بي شبيه و بي نظير معرفتي توحيدي و عقلي در اختيار بشر قرار مي دهد. معرفتي كه در كلام اميرالمؤمنين (ع) از آن به دفائن عقول تعبير شده است. بر اساس آيات و روايات، هرگونه توصيفي از خداوند كه بشر مستقل از وحي و به كمك ادراكات خود انجام مي دهد، مبتني و منتهي به تشبيه است. همچنين وحي در حوزه معرفت خداوند متذكر به معرفتي است كه در نهاد و فطرت آدمي به وديعه نهاده شده، معرفتي كه از آن به معرفت فطري يا قلبي تعبير شده است. در مقابل این كاركردهاي وحي، عقل وظيفه فهميدن، سنجيدن، تصديق و داوري و پردازش آموزه هاي وحیاني را در حوزه معرفت خداوند بر عهده دارد. عقل، حجت باطني خداوند در نهاد بشر است كه وحي آن را اثاره مي نمايد. وحي با كنار زدن پرده هاي توهم و تشبيه، معرفتي صحيح در اختيار انسان مي گذارد. از اينرو كساني كه در شناخت خداوند از معارف وحياني چشم پوشي نمايند ويا دچار كم توجهي به آن شوند، در واقع عقل خويش را از معرفت صحيح خداوند محروم نموده و گرفتار توهم و تشبيه شده اند. در انتها ادعا شده از روايات استفاده مي شود كه معرفت فطري يا معرفت قلبي مذكور خود معرفتي عقلي است، ليكن معرفتي كه بر شهود يا ادراك عقل در عالم ذر استوار است، نه بر توهم و تشبيه بين خالق و مخلوق. بنابراين يادآوري و يادآوردن اين معرفت عقلیِ شهودی از كاركردهاي متقابل وحي و عقل دانسته شده است. واژگان کلیدی: عقل، وحی، معرفت خداوند، روایات، توحید. فهرست مطالب مقدمه: 1 فصل اول: كليات 3 1-1- بيان مسأله و اهميت تحقيق 4 1-2- پيشينه تحقيق 6 1-3- سوالات تحقيق 8 1-4- مفروضات تحقيق 8 1-5- تعاريف اصطلاحات اصلي 9 1-5-1- عقل 9 1-5-2- وحي 9 1-5-3- معرفت خدا 10 1-5-4- تعطیل و تشبیه 10 1-6- روش تحقيق 11 فصل دوم: اعتبار و حجیت عقل 12 2-1- مقدمه 13 2-2- عقل 13 2-2-1- عقل و کارکردهای آن 13 2-2-2- اقسام عقل 14 2-2-3- عقل در کلام معصومین (علیهم السلام) 15 2-3- اعتبار و حجيت عقل در روايات اهل بيت عليهم السلام 17 2-3-1- ارزش عقل 17 2-3-2- امر به تعقل و نهي از ترك تعقل 18 2-3-3- حجيت عقل در معرفت خدا 20 2-4- جايگاه عقل در باور علماي شيعه 23 2-5- نتیجه گیری و طرح سؤال 31 فصل سوم. محدودیت و نیاز عقل 32 3-1- مقدمه 33 3-2- محدودیت عقل 33 3-2- 1- نهی از تفکر در ذات خدا 34 3-2-2- نهی از تعمق 36 3-2-2-1- تعمق در معرفت خدا 38 3-2-3- رسوخ در علم 40 3-3- نیاز عقل به وحي در حوزه عقاید به ویژه در معرفت خدا 44 3-4- نهی از کلام و ذم متکلم و تأمّلي در آن 49 3-5- نتیجه گیری و طرح سوال 53 فصل چهارم. کارکرد وحی در معرفت خدا 54 4-1- مقدمه 55 4-2- وحی،متذکر وجود خالق 55 4ـ3ـ نفی تشبیه 60 4-3-1- نفی توصیف، تحدید و توهم 64 4-3-2- تباین ذات و صفات خالق و مخلوق 67 4-4- معرفی خدا 70 4-4-1- معرفت مبتنی بر توصیف وهمی 70 4-4-2- معرفت مبتنی بر توصیف غیابی 73 4-4-3- معرفت مبتنی بر توصیف بالعقل 74 4-4-4- تبیین اسماء و صفات 77 4-4-5- معرفت فطری 83 4-5- نتیجه گیری و طرح یک سوال 88 فصل پنجم. كاركرد عقل در معرفت خدا 89 5-1- مقدمه 90 5-2- نگاهي به حقيقت عقل در روايات 90 5-3- نگاهي به كاركردهاي عقل در روايات 93 5-3-1- كاركردهاي عقل نظري 95 5-3-2- كاركردهاي عقل عملي 97 5-4- نتيجه گیری 100 فصل ششم. جمع بندی و نتيجه گيري 101 6-1- نسبت بین عقل و وحي در معرفت خداوند 102 6-2- پيشنهاد 104 منابع فارسي و ترجمه 105 منابع عربي 108 مسأله عقل و وحي و حوزه عمل و اعتبار هر كدام، از مسائل و دغدغه هاي فكري ديرينه انديشمندان مسلمان بوده است. مسأله اي كه به نزاع فكري عقل گرايان و نص گرايان تبديل و موجب پيدايش دو مكتب اصلي اهل حديث و اهل عقل و رأي گرديد. كشاكشي طولاني و ريشه دار كه در دوره هاي مختلف تاريخ به شكلي نمايان بوده است. پي بردن به كاركردهاي عقل و وحي و توانايي هاي هر يك از اين دو و به تعبيري ديگر نسبت بين عقل و وحي يا رابطه ميان اين دو، موضوعي است كه مولود اين كشاكش ها و تنازعات بوده است. جستجوي اين نسبت به ويژه در حوزه معرفت خداوند از آنجا كه باور به خداوند و شناخت او ابتدايي ترين و اصلي ترين موضوع معرفت ديني است. از اهميت ويژه اي برخوردار مي باشد. اين پژوهش قصد آن دارد تا با بهره گيري از روايات اهل بيت عليهم السلام و بر اساس آنها نسبت ميان عقل و وحي را در معرفت الاهي جستجو كند و در نتيجه كاركردهاي متقابل عقل و وحي را روشن تر نمايد. عقل در انديشه شيعي بر اساس روايات اهل بيت عليهم السلام موهبتي الهي و حجتي دروني است كه بخش مهمي از معتبرترين كتب روايي شيعه را به خود اختصاص داده است. از سوي ديگر با مطالعه دسته اي از روايات در مي يابيم كه عقل دچار محدوديت و نياز است و از اين رو نيازمند به دستگيري و تعليم وحي مي باشد. پژوهش حاضر ابتدا بر اساس روايات به موضوع حجيت و اعتبار عقل و آنگاه به محدوديت و نياز عقل مي پردازد و از آنجا وارد بحث كاركردهاي وحي و عقل و در نهایت نسبت ميان اين دو خواهد شد. در اينجا لازم است قبل از ورود به بحث به چند نكته كلي اشاره شود. 1) با توجه به اينكه اين پژوهش قصد دارد بر اساس روايات اهل بيت عليهم السلام به بررسي نسبت ميان عقل و وحي در حوزه معرفت خداوند بپردازد، از پرداختن به آراء و انديشه هاي انديشمندان و بويژه از قضاوت و داوري در خصوص آن پرهيز شد و صرفاً در هر كجا كه لازم بود و به ارائه بهتر بحث كمك مي نمود، به نظريات علماء اشاره شد و يا در خلال بحث از آن استفاده گرديد. روشن است كه بررسي نسبت بين عقل و وحي از نظر انديشمندان و علماي امامي و غير امامي خود موضوع پژوهش هايي ديگر بوده و مي تواند باشد. 2) در اين تحقيق سعي شد بحث از حوزه عقايد و به ويژه معرفت خداوند و به تعبير ديگر توحيد خارج نگردد. 3) استفاده از منابع معتبر و نخستين روايي شيعه اصل كلي است كه در اين پژوهش نيز به آن توجه گرديد و لذا عمدتاً سعي شد به منابع دست اول روايي رجوع شود و اگر روايتي در چند مجموعه و يا كتاب روايي نقل گرديده است به منبع معتبرتر ارجاع داده شود. همچنین روایاتی كه از منابع معتبر فاقد اعراب نقل شده، به منظور حفظ امانت به همان شکل آورده شده اند. 4) در مواردی که نیاز به استفاده از لغت نامه بوده است، سعی شده از ميان لغت نامه ها و معاني موجود، مناسب ترین معنی انتخاب شود. (در متن تنها نام کتاب لغت ذکر شده و مشخصات کامل کتاب در فهرست منابع آورده شده است.) 5) به منظور جلوگيري از حجيم شدن كم سود پژوهش از ترجمه روايات روان پرهيز گرديد. ولي در خصوص روايات طولاني تر و يا مواردي كه احساس شد نياز به ذكر ترجمه است، از ترجمه هاي موجود استفاده و هر مورد با ارجاع مشخص گرديده است. در ساير مواردي كه به منبع ترجمه اشاره نشده است (به خصوص در روايات فصل سوم)، ترجمه و يا شرح از نگارنده است. 6) تلاش بر اين بوده است كه اصل ايجاز تا به آنجا كه مخل معني و دلالت نباشد رعايت گردد، از اين رو از نقل روايات تكراري پرهيز شد. 1-1- بيان مسأله و اهميت تحقيق از آغازين سده هاي شكل گيري انديشه اسلامي بحث هاي عقل و دين و يا عقل و وحي، هميشه و تاكنون به اشكالي مطرح بوده است. اينكه جايگاه عقل كجاست و حدود اختيارات آن تا چه اندازه است بحثي كهن در تاريخ اسلام است. با تأمل در تاريخ تفكر اسلامي ملاحظه مي شود كه اغلب پاسخ هاي داده شده در يكي از دو سوي افراط و يا تفريط گرفتار است. اهل حديث با گرايش نص گرايانه به دين در يك سوي اين كشاكش و معتزله با عقل گرايي افراطي در سوي ديگر اين جريان قرار مي گيرند. اهميت این موضوع تا به آنجا است كه مهمترين ويژگي جريان هاي فكري دوره هاي ابتدايي اسلام، در نگاه آنان به جایگاه عقل تعریف می شود. جريان ها يا مكتب هاي فکري دیگر همچون اشعري، ماتريدي و امثال آن نيز در شيوه برخورد با موضوع عقل، ماهيت مستقل پيدا كرده و شكل گرفته اند. تقسيم بندي عقل به دو جنبه عملي و نظري از آغاز در بين انديشه هاي اسلامي به وضوح به چشم مي خورد. دو مسأله اصلي كلام يعني تشبيه و تنزيه و جبر و تفويض تجلّي اين دو جنبه از عقل مي باشند. از ميان همه فرق اسلامي، شيعه در قرون نخستين به دليل وجود اهل بيت عصمت و طهارت(ع) تا حدود زيادي از اين كشمكش ها در امان بوده است و بطور كلي دانشمندان شيعه در برخورد با موضوع عقل از اعتدال بيشتري بهره مند بوده اند. اما با گذشت زمان دو جريان عقل گرايي و نص گرايي به شكل آشكاري در كلام شيعي خود نمايي كرده است. گرچه به بركت وجود اهل بيت (ع) شيعه اماميه هرگز گرفتار افراط ها و تفريط هاي اهل سنت در حوزه عقل و وحي نبوده است، اما گرايش به عقل و يا نص در ميان علماي شيعه (همچون شيخ مفيد و شيخ صدوق) و تفاوت ديدگاه ها به وضوح در آثار ايشان نمود كرده است. در طول تاريخ شيعه نيز اين گرايش ها موجب شكل گيري بحث هاي كلامي زيادي در ميان علماي شيعه بوده است (در اين ميان ورود فلسفه به جهان اسلام و نقش عقل در تكامل فلسفه اسلامي و نقش فلسفه در تكامل كلام اسلامي خود موضوعات ديگري است كه نبايد از آن غفلت شود). اين گرايش ها به هر يك از دو سوي عقل و نص و يا عقل و وحي تا به امروز نيز ادامه داشته و مي توان آن را از بحث هاي پر حرارت علمي در حوزه دين دانست. شناخت جايگاه عقل و كاركردهاي آن و نيز وحي و كاركردهاي آن به ويژه در حوزه معرفت پرودگار، امر مهم و تعيين كننده اي در حوزه معرفت ديني است. چرا كه اولين موضوع دين معرفت خداوند است. از سويي با توجه به منابع بسيار غني معرفتي شيعه يعني روايات خاندان عصمت و طهارت(ع)، كشف كاركرد هاي عقل و وحي و نسبت ميان اين دو در حوزه معرفت خداوند از منظر روايات، موضوعي است كه از اهميت ويژه اي برخوردار است. اين پژوهش در قرن ها كشاكش انديشه ها در حوزه عقل و دين و يا عقل و وحي ريشه دارد. معتزله در يك سو و نص گرايان (يا اهل حديث) در سوي ديگر اين مناقشه نمادي از هر يك از انديشه هاي عقل گرايانه و نص گرايانه می باشند. آثار فلاسفه و متكلمان و نيز مفسران قرآن كريم و شارحان آثار ارزشمند اسلامي همواره تحت تأثير اين موضوع بوده است. از شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد تا تهافت الفلاسفه محمد غزالي ، شروح مرحوم علامه مجلسي ذيل روايات بحارالانوار ، شرح اصول كافي مرحوم ملاصدرا و ديگر آثار انديشمندان اسلامي مملو از ايده ها و انديشه هاي ايشان حول موضوع عقل و دين (يا عقل و وحي) است. اما آنچه كه در اين تحقيق عامل برانگيزاننده و تشويق كننده بود، مطالعه آثاري همچون کتاب مقام عقل نوشته استاد محمد رضا حكيمي، کتاب منزلت عقل در هندسه معرفت ديني نوشته آيت الله جوادي آملي و كتاب معرفت فطري خدا و مقالات دكتر رضا برنجكار بود كه هر يك به نوعي زمينه ساز اين تحقيق بوده اند. همچنين مقالات فروغ دين در فراق عقل نوشته محمد تقي سبحاني، عقل و عقلگرايي در فلسفه و قرآن نوشته نفيسه اميري و دكتر عبدالحسين خسروپناه و مقالات ديگري از اين دست كه به مناسبت در اين پايان نامه به آنها اشاره و يا از آنها استفاده شده است، همگي از پيشينه هاي اين تحقيق به شمار مي روند. در ميان پايان نامه هاي كارشناسي ارشد هم مي توان به موارد زير اشاره كرد: 1) عقل و گستره شناخت آن از ديدگاه امام علي عليه السلام در نهج البلاغه (زينب علي عسگري به راهنمايي محمد تقي سبحاني ـ دانشکده علوم حدیث) 2) نقش و جایگاه عقل در تحصیل معارف اعتقادی (رضا رهنما به راهنمایی علي افضلی ـ دانشکده علوم حدیث) 3) روش کلامی مؤمن الطاق در مواجهه با مکتب های کلامی هم عصرش (اکبر اقوام کرباسی به راهنمایی سید مصطفی محقق داماد ـ دانشگاه قم) 4) بررسي رابطه عقل و دين از منظر مكتب تفكيك و نقد آن از منظر علامه و استاد جوادي آملي (عباس ایزدپناه به راهنمايي عسگر ديرباز ـ دانشگاه قم) 5) قلمرو عقل و وحي از ديدگاه معتزله و نقد آن از منظر قرآن و حدیث (سید رسول هاشمی به راهنمايي محمد تقي سبحاني ـ دانشکده علوم حدیث) آثار ذكر شده و آثار ديگري كه در اين حوزه ملاحظه گرديد هر يك از منظري به موضوع پرداخته اند. تعاريف متعدد و متنوع از عقل، مراتب عقل، ويژگي هاي عقل و امثال اين موضوعات در آثار و پژوهش هاي اين حوزه امري متداول و رايج است ولی در آثار كمتري به كاركردهاي عقل و وحي و نسبت آنها به ويژه بر اساس روايات اهل بيت (ع) پرداخته شده است، گرچه كتاب مقام عقل استاد حكيمي و كتاب عقلانيت جعفري ايشان تحت تأثير ديدگاه حديثي نوشته شده است، ليكن به نظر مي رسد كه لازم باشد پژوهشگران در این حوزه به پژوهش هاي بي تعصب به شکلی نظام مند اهتمام ورزند. 1. منزلت و جايگاه عقل از منظر روايات اهل بيت عليهم السلام كجاست و آيا عقل و يافته هاي آن در حوزه معرفت خدا معتبر مي باشد؟ 2. آيا عقل در حوزه معرفت خدا مستقل و مستغني از وحي است يا نيازمند به آن؟ 3. كاركردهاي وحي و عقل در حوزه معرفت الاهي چيست؟ 4. نسبت بين عقل و وحي در حوزه معرفت خدا را بر مبناي روايات چگونه مي توان تعريف كرد؟ در ابتداي اين پژوهش بامطالعه روایات اهل بیت(ع) فرضياتي كلي در نظر بود كه جريان تحقيق ضمن واضح و روشن كردن آن به تكميل اين فرضيات كمك نمود. اهم این فرضیه ها به شرح زير مي باشد: 1. عقل در نگاه اهل بيت (ع) منزلت رفيع و مقامي پذيرفته شده دارد و تشخيص آن در حوزه معرفت خدا در محدوده ذاتي خود حجيت دارد. 2. عقل محدود و نيازمند به راهنمايي و رمزگشايي وحياني است و اشاره حضرت امير (ع) در خطبه اول نهج البلاغه در عبارت يثيروا لهم دفائن العقول كاشف از اين نياز است. 3. بر اساس روایات حوزه معرفت الاهي براي عقل، حوزه اي خطير و ناشناس است و عقلاء بدون دستگيري وحي در اين وادي در معرض خطا هستند. 4. بر مبنای روایات بر اهل ايمان لازم است تا در معرفت خداوند به آنچه از وحي رسيده اكتفا نمايند و پاي عقل خويش را از آن فراتر نبرند. 1-5- تعاريف اصطلاحات اصلي 1-5-1- عقل: عقل در لغت به معنای بند کردن و بستن است و در اصطلاح به نیرویی که آماده برای پذیرش علم است (مفردات الفاظ القرآن) و به نوری روحانی که نفس بوسیله آن علوم ضروری و نظری را ادراک می کند(مجمع البحرین)، گفته می شود. منظور ما از عقل در اين پژوهش، حقيقتي است كه در روايات اهل بيت عليهم السلام از آن به حجت دروني تعبير شده و در حوزه نظر آدمي را به عقايد درست و در حوزه عمل او را به اعمال نيكو رهنمون است، حقيقتي نوراني كه عبادت پروردگار و كسب رضاي او را حاصل مي كند و مخاطب دعوت انبياء الهي بوده و ثواب و عقاب الهي بر آن مترتب است. 1-5-2- وحي: راغب اصفهانی در مفردات، وحی را کلمه الهی و سخنانی که مبداء آن خداوند است و خطاب به اولیاء و پیامبرانش می باشد، می داند. از اینرو وحی را به چهار قسم تقسیم می کند: 1) وحی یا رساندن از سوی جبرئیل به پیامبران، 2) شنیدن کلامی از غیر جبرئیل (مانند آنچه به حضرت موسی (ع) در ابتدای نبوتش رسید، 3) الهام به قلب و جان پیامبران، 4) وحی به وسیله الهام به غیر از پیامبران. البته غالباً وحی در معنای آنچه که به پیامبران از سوی خداوند القاء می شود استعمال می شود(المصباح المنیر). منظور ما از وحي در اين پژوهش نص آيات قرآن كريم و قول پيامبر اكرم (ص) و اهل بيت ايشان (عليهم السلام) است. به عبارت دیگر وحی شامل هر يك از دو ثقل قرآن كريم و عترت پيامبر (ص) است، چرا که فرمود: اني تارك فيكم الثقلين كتاب الله و عترتي. بنابراین در تعبير كلي تر وحي شامل قرآن كريم و قول معصومین (عليهم السلام) می باشد كه گاهي از آن به نقل هم تعبير شده است. دریافت فایل جهت کپی مطلب از ctrl+A استفاده نمایید نماید |